Παγκόσμια Ημέρα Βιοηθικής 2022 - Ο ρόλος της Βιοηθικής στην Νέα Τάξη Πραγμάτων
Η Βιοηθική είναι κλάδος της Ηθικής, ο οποίος ασχολείται με τα ηθικά διλήμματα που δημιουργούνται από την αλματώδη εξέλιξη της επιστήμης, ιδίως της βιοϊατρικής, της βιοτεχνολογίας και της γενετικής. Συγκεκριμένα, εξετάζει και αναλύει ηθικά ζητήματα, όπως αυτά που αφορούν στην ευθανασία, τις αμβλώσεις, την κλωνοποίηση ανθρώπων, την τροποποίηση του γονιδιώματος, τη γενετική μηχανική κ.ά.
Ο όρος «βιοηθική» πηγάζει από τις ελληνικές λέξεις «βίος» και «ηθική», κι έχει ως σημείο εκκίνησης τον αμερικανό βιοχημικό Βαν Ρένσελερ Πότερ (1911-2001), ο οποίος θεωρείται ο πατέρας της βιοηθικής. Η αναφορά της λέξης «βιοηθική» έγινε για πρώτη φορά στο βιβλίο του «Bioethics: A Bridge to the future» («Βιοηθική: Γέφυρα προς το μέλλον»), που εκδόθηκε το 1971. Ο Πότερ προσπάθησε να βρει μία έννοια που να ισορροπεί τον επιστημονικό προσανατολισμό της ιατρικής με τις ανθρώπινες αξίες.
Το Ελληνικό Κλιμάκιο, το οποίο εκπροσωπεί τη χώρα μας στην Έδρα Βιοηθικής της ΟΥΝΕΣΚΟ, ιδρύθηκε τον Αύγουστο του 2015, στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, και στόχος του είναι η προαγωγή του διαλόγου γύρω από τη Βιοηθική στη χώρα μας και η πλαισίωση επιστημονικών, αλλά και κοινωνικών δράσεων που αφορούν στα ζητήματα Βιοηθικής, σε στενή συνεργασία με άλλους φορείς και θεσμούς.
Ο ρόλος της Βιοηθικής στην Νέα Τάξη Πραγμάτων
Η Ηθική είναι κλάδος της φιλοσοφίας που ασχολείται κυρίως με το παρακάτω ερώτημα: ποιες ανθρώπινες πράξεις είναι αποδεκτές και ορθές και ποιες ανάρμοστες και λανθασμένες; Στα θέματα ηθικής σπάνια υπάρχει γενική συμφωνία απόψεων και ακόμα και ο προσδιορισμός ποιο είναι το κεντρικό ή θεμελιώδες ζήτημα αποτελεί αντικείμενο διαφωνιών. Οι τρεις βασικές κατευθύνσεις της Ηθικής είναι: α) η Δεοντολογία, η οποία ασχολείται και κηρύσσει αυτό που πρέπει να γίνει, ανεξάρτητα από τυχόν αποτελέσματα που μπορεί να έχει η σχετική πράξη, β) Τελεολογία, η οποία ασχολείται με αυτό που πρέπει να γίνει με βάση το σκοπό που αυτή η πράξη έχει και γ) η Αρετολογία, η οποία προσανατολίζεται τί πρέπει να γίνει για τη στήριξη της αρετής, άσχετα με το ποιον σκοπό έχει η αρετή εξυπηρετεί ή άσχετα με το σύστημα κανόνων στο οποίο εντάσσεται.
Όμως ,επειδή η Ηθική ,ένας από τους ωραιότερους κλάδους της Φιλοσοφίας ( ο ωραιότερος ,αλλά αυτό είναι προσωπική άποψη) έχει σαν αντικείμενο το ηθικό διακύβευμα, αυτό δε συνεπάγεται ότι μόνο αυτή μπορεί μόνο να αρθρώσει λόγο για ζητήματα του βίου. Κάθε άλλο μάλιστα ,η λέξη «ηθική» ήταν πάντα εμποτισμένη με προσωπικές, νομικές, πολιτικές,θεολογικές, κοινωνικές και πολιτισμικές συνιστώσες. Μη ξεχνάμε, εξάλλου, ότι η ανάπτυξη της ιατρικής ως εφαρμοσμένης ηθικής ξεκίνησε από θεολόγους ενώ ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο «bioethics», είναι ο Potter van Rensselaer στο έργο του Bioethics Bridge to the future το 1971. Οι φιλόσοφοι καθυστέρησαν να ασχοληθούν με αυτά τα ζητήματα διότι το ερευνητικό τους ενδιαφέρον ήταν στραμμένο στη μεταηθική ,όμως εμφανίστηκαν δυναμικά και συνεχίζουν με όλο και περισσότερο ζήλο και ενδιαφέρον.
«Η βιοηθική έχει καταστεί πεδίο συνάντησης πολλών επιστημονικών κλάδων, αντικειμένων, δημοσίων λόγων (discourses) και φορέων, που ασχολούνται με τα ηθικά, νομικά και κοινωνικά ερωτήματα, τα οποία εγείρονται από τις εξελίξεις στην ιατρική, την επιστήμη και τη βιοτεχνολογία». Από τη φύση της, λοιπόν, είναι ο συγκερασμός πολλών διαφορετικών ερευνητικών πεδίων που συζητούν μεταξύ τους για ζητήματα επί της ζωής. Γενετική, Βιοτεχνολογία, Βιοϊατρική, εμπλέκονται με γνωστικούς τομείς όπως η Νομική , η Θεολογία, η Κοινωνιολογία και φυσικά τη Φιλοσοφία. Όπως συμβαίνει και στη φιλοσοφία, έτσι και στις συζητήσεις στο χώρο του δικαίου, της πολιτικής και της κοινωνίας πολιτών η διαφωνία ενδημεί. Όμως, μέσω αυτής τη συζήτησης δίνεται φωνή στους άλαλους και δίνεται ένα έδαφος ελευθερίας να ανθίσουν θεωρίες όπου ο καθένας μπορεί να δεχτεί ή να απορρίψει αλλά και να αναπτύξει δικές του.
Η βιοηθική κατατάσσεται στις εφαρμοσμένες επιστήμες και μπορεί να ιδωθεί ως τέτοια καθώς στην καθημερινή πράξη προκύπτουν συχνά διλήμματα ιατρικής φύσης (π.χ. ευθανασία, τεχνητή γονιμοποίηση κ.λ.π.), για τα οποία χρειάζεται και ζητείται η γνώμη ενός ειδικού βιοηθικολόγου για τη λήψη κάποιας δύσκολης απόφασης. Ακόμη, η Βιοηθική μεριμνά για την κατοχύρωση της προστασίας του ατόμου από την παράχρηση των βιοτεχνολογικών εφαρμογών από τους αρμόδιους φορείς και την Πολιτεία.
Έτσι, ο ρόλος της Βιοηθικής συνίσταται :
α) στην θέσπιση βασικών αρχών, τις οποίες πρέπει να λαμβάνουν υπόψη οι βιοηθικολόγοι, ώστε να αποφεύγονται οι αυθαιρεσίες,
β) στην παροχή βοήθειας, πάντοτε υπό μορφή συμβουλής, σε όσους αντιμετωπίζουν ένα ηθικό δίλημμα σε θέματα ιατρικής φύσης ή κατά τη χρήση των επιτευγμάτων της βιοτεχνολογίας
γ) στη διαμόρφωση συγκεκριμένης δεοντολογίας και νομικού πλαισίου, για την προστασία όχι μόνο των ανθρώπων αλλά και των ζώων από την ασυνείδητη χρήση των σύγχρονων βιολογικών επιτευγμάτων
δ) στην προσαρμογή των ανωτέρω στον ιδιαίτερο χαρακτήρα της κοινωνίας στην οποία απευθύνεται, ώστε τα πορίσματα της να γίνονται ενσυνείδητα αποδεκτά από το συγκεκριμένο πλαίσιο.
Ως ένα διακριτό επιστημονικό πεδίο αποτελεί δημιούργημα του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα αλλά πολλά από τα ανοιχτά ζητήματα του πεδίου έχουν ιστορία αιώνων και χιλιετιών .Η τομή όμως συντελείται μετά το Β Παγκόσμιο πόλεμο, όταν η ανθρωπότητα παρατηρεί εμβρόντητη μία πρωτόγνωρη κατάσταση. Η ιατρική έρευνα που εξελίχθηκε ,αφενός ραγδαία, χρησιμοποίησε ως πειραματόζωο τον ίδιο τον άνθρωπο. Στο βωμό της επιστήμης παρατηρήσαμε την απόλυτη δυσωδία της ανθρώπινης ψυχής, την καταστρατήγηση και εξαφάνιση της ιδιότητας του ανθρώπου μέσω των εγκλημάτων εις βάρος του ,εγκλήματα τόσο ειδεχθή που προκαλούν μέχρι σήμερα τρόμο και που κατέδειξαν ότι όσο ποτέ άλλοτε ότι έπρεπε να υπάρξουν φραγμοί, διαχωριστικές γραμμές ώστε να μην επαναληφθεί αυτή η κτηνωδία .Ο ευτελισμός και το μίσος όσων βρίσκονταν σε θέσεις ισχύος ,που με πρόσχημα την εξέλιξη της επιστήμης στράφηκαν κατά του ίδιου τους του είδους ,θεωρώντας ότι πράγματα όπως φυλές, γλώσσα ,θρήσκευμα αποτελούν αρκετή δικαιολογητική βάση για να προβείς σε φρικαλεότητες. Η ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης, όσα πλεονεκτήματα και αν φέρει, δε μπορεί ποτέ να καθίσταται μέσο ευτελισμού, χειραγώγησης , κακοποίησης, εξαναγκασμού και καταστροφής των άλλων. Η βιοηθική εγγενώς προάγει μια βαθιά ενσυναίσθηση διότι αντιμετωπίζει κάθε άνθρωπο ως αξία και περιστέλλει τον ατομικισμό. Και ίσως αυτό να είναι ένα από τα πιο μαγικά της αποτελέσματα , ότι προάγει μια αντίληψη που αγκαλιάζει σαν ήλιος με τις ακτίνες του όλο τον κόσμο, σκέφτεται για αυτόν υπό το πρίσμα όλης της ανθρωπότητας ως ίσης.
Οι βασικές αρχές της Βιοηθικής είναι:
Ως ένα διακριτό επιστημονικό πεδίο αποτελεί δημιούργημα του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα αλλά πολλά από τα ανοιχτά ζητήματα του πεδίου έχουν ιστορία αιώνων και χιλιετιών .Η τομή όμως συντελείται μετά το Β Παγκόσμιο πόλεμο, όταν η ανθρωπότητα παρατηρεί εμβρόντητη μία πρωτόγνωρη κατάσταση. Η ιατρική έρευνα που εξελίχθηκε ,αφενός ραγδαία, χρησιμοποίησε ως πειραματόζωο τον ίδιο τον άνθρωπο. Στο βωμό της επιστήμης παρατηρήσαμε την απόλυτη δυσωδία της ανθρώπινης ψυχής, την καταστρατήγηση και εξαφάνιση της ιδιότητας του ανθρώπου μέσω των εγκλημάτων εις βάρος του ,εγκλήματα τόσο ειδεχθή που προκαλούν μέχρι σήμερα τρόμο και που κατέδειξαν ότι όσο ποτέ άλλοτε ότι έπρεπε να υπάρξουν φραγμοί, διαχωριστικές γραμμές ώστε να μην επαναληφθεί αυτή η κτηνωδία .Ο ευτελισμός και το μίσος όσων βρίσκονταν σε θέσεις ισχύος ,που με πρόσχημα την εξέλιξη της επιστήμης στράφηκαν κατά του ίδιου τους του είδους ,θεωρώντας ότι πράγματα όπως φυλές, γλώσσα ,θρήσκευμα αποτελούν αρκετή δικαιολογητική βάση για να προβείς σε φρικαλεότητες. Η ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης, όσα πλεονεκτήματα και αν φέρει, δε μπορεί ποτέ να καθίσταται μέσο ευτελισμού, χειραγώγησης , κακοποίησης, εξαναγκασμού και καταστροφής των άλλων. Η βιοηθική εγγενώς προάγει μια βαθιά ενσυναίσθηση διότι αντιμετωπίζει κάθε άνθρωπο ως αξία και περιστέλλει τον ατομικισμό. Και ίσως αυτό να είναι ένα από τα πιο μαγικά της αποτελέσματα , ότι προάγει μια αντίληψη που αγκαλιάζει σαν ήλιος με τις ακτίνες του όλο τον κόσμο, σκέφτεται για αυτόν υπό το πρίσμα όλης της ανθρωπότητας ως ίσης.
Οι βασικές αρχές της Βιοηθικής είναι:
α) η αρχή της αυτονομίας (autonomy),
β) η αρχή της αγαθοεργίας-ευεργεσίας (beneficence)-Η αρχή της μη πρόκλησης βλάβης και πόνου (non maleficience) και
γ) η αρχή της δικαιοσύνης (justice) και ισοτιμίας.
Οι αρχές αυτές ομολογουμένως στον καθημερινό μας λόγο τις χρησιμοποιούμε εύκολα ώστε να αναγάγουμε στο αίτημα προάσπισης των ανθρώπινων δικαιωμάτων που συρρέουν με την ιδιότητα ως πρόσωπο, όμως κάθε μία από αυτές εμπεριέχει ένα τεράστιο χρονικό φιλοσοφικού στοχασμού και είναι βαρυσήμαντες.
Η λέξη «βίος» είναι κομβικής σημασίας διότι για τη βιοηθική η ανθρώπινη ζωή έχει αξία όχι μόνο περιοριστικά ως ζωή αλλά και ως βίος . Η ανθρώπινη ζωή ακόμα κι όταν προστατεύεται απλώς ως ζωή δε παύει να έλκει ένα μέρος της αξίας της και από το γεγονός ότι αποτελεί η ίδια προϋπόθεση του βίου. Την ίδια στιγμή, ο βίος δε μπορεί να προστατευτεί και να νοηθεί ξέχωρα από την προστασία της ζωής . Αν η ζωή και ο θάνατος είναι τωόντι βιολογικά γεγονότα ,τότε ο βίος είναι δικά μου χρώματα που επιλέγω να ζωγραφίσω εντός του χρονοδιαγράμματος ανάμεσα σε αυτά τα γεγονότα . Ο βίος είναι κάτι αυστηρά προσωποπαγές και ενδιαφέρει την ηθική ως προς το σύνδεσμό του με το συγκεκριμένο πρόσωπο που τον βιώνει ,ως αξία και ως νόημα που ο καθένας μας στην ατομικότητά του κατακτά σταδιακά μέσα από συνεχείς βιοτικούς κύκλους ως ηθικό υποκείμενο . Υπό αυτή την έννοια, το να είμαι ζωντανός είναι ένα στοιχείο εσωτερικό ,όχι εξωτερικός όρος της υπόστασής μου ως πρόσωπο.
Η λέξη «βίος» είναι κομβικής σημασίας διότι για τη βιοηθική η ανθρώπινη ζωή έχει αξία όχι μόνο περιοριστικά ως ζωή αλλά και ως βίος . Η ανθρώπινη ζωή ακόμα κι όταν προστατεύεται απλώς ως ζωή δε παύει να έλκει ένα μέρος της αξίας της και από το γεγονός ότι αποτελεί η ίδια προϋπόθεση του βίου. Την ίδια στιγμή, ο βίος δε μπορεί να προστατευτεί και να νοηθεί ξέχωρα από την προστασία της ζωής . Αν η ζωή και ο θάνατος είναι τωόντι βιολογικά γεγονότα ,τότε ο βίος είναι δικά μου χρώματα που επιλέγω να ζωγραφίσω εντός του χρονοδιαγράμματος ανάμεσα σε αυτά τα γεγονότα . Ο βίος είναι κάτι αυστηρά προσωποπαγές και ενδιαφέρει την ηθική ως προς το σύνδεσμό του με το συγκεκριμένο πρόσωπο που τον βιώνει ,ως αξία και ως νόημα που ο καθένας μας στην ατομικότητά του κατακτά σταδιακά μέσα από συνεχείς βιοτικούς κύκλους ως ηθικό υποκείμενο . Υπό αυτή την έννοια, το να είμαι ζωντανός είναι ένα στοιχείο εσωτερικό ,όχι εξωτερικός όρος της υπόστασής μου ως πρόσωπο.
Στο ερευνητικό της πεδίο τίθεται ζήτημα προστασίας της ζωής του ανθρώπου, για την οποία προφανώς ομοφωνούμε ότι διαθέτει αξία αλλά και της αξίας της ζωής και των άλλων έμβιων όντων, άρα της ζωής γενικά. Ορισμένοι μάλιστα εκτιμούν ότι πρέπει να υπερβούμε τις ανθρωποκεντρικές θεωρήσεις και υποστηρίζουν ότι τα ζώα (ενδεχομένως και τα φυτά) δίνουν όπως και ο άνθρωπος έναν ιδιότυπο αγώνα ζωής ,μια πορεία συνοδευόμενη από αγωνίες, φόβους και πόνο, κάτι που πρέπει να σεβαστούμε ,ακόμα και αν δε τα αναγνωρίζουμε όπως ο άνθρωπος ,δηλαδή ως ένα πλήρες υποκείμενο δικαιωμάτων με ικανότητα καταλογισμού και ως διατίθεντα ένα βαθμό αυτοσυνειδησίας. Πλέον προχωράμε και σε ένα άλλο επίπεδο στοχασμού και συζήτησης περί ηθικών προσώπων στην περίπτωση των ρομποτ. Νέες καταστάσεις ,νέα τάξη πραγμάτων και η βιοηθική αναπνέει στοχαζόμενη στο παρόν και στο μέλλον της ανθρωπότητας.
