Μένουμε άνθρωποι – Γινόμαστε άνθρωποι
Είναι σημαντικό για μένα, 90 ακριβώς χρόνια από την ίδρυση εδώ της πρώτης Σχολής πολιτικών επιστημών στην Ελλάδα, 90 χρόνια από τον θάνατο του Αλέξανδρου Πάντου, τον Ιούνιο του 1930, να τιμώμαι στον χώρο αυτόν των οραμάτων και των ελπίδων του, που σχεδόν για έναν αιώνα παράγει γνώση και προάγει τη σοφία, και να πατώ στο βήμα αυτό που σφραγίστηκε από τον λόγο χαρισματικών δασκάλων και φιλοξένησε διάσημους επιστήμονες, εξέχουσες προσωπικότητες, σπάνιους ανθρώπους της πολιτικής, της φιλοσοφίας και του πνεύματος.
Νομίζω πως όλα αυτά δεν είναι ούτε αναλήθειες ούτε και υπερβολές από μέρους μου. Θεωρώ υπερβολή την τιμή μου. Αυτό που εσείς κάνατε, όχι αυτό που εγώ λέω. Σας ευχαριστώ. Ιδιαίτερα εσάς, κα Πρύτανη, που σας γνωρίζω και έχουμε συνεργαστεί εδώ και περισσότερο από είκοσι χρόνια και που σας θεωρώ ακένωτη πηγή γνώσεων, σοφή δασκάλα και εμπνευστή μου στη βιοηθική γνώση και ισόρροπο σκέψη και όχι μόνον. Σας ευχαριστώ για την υπερβολή των καλών σας αισθημάτων απέναντί μου.
Μένουμε σπίτι! Μένουμε άνθρωποι!
Η σημερινή τελετή γίνεται κάτω από ειδικές συνθήκες λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού, που κυριολεκτικά έχει αναστατώσει τον κόσμο, έχει αναποδογυρίσει τις ισχυρές οικονομίες, έχει ανατρέψει την ισορροπία όλων των βασικών κοινωνικών δομών, έχει καταργήσει διαχρονικές σταθερές, έχει δώσει άλλη διάσταση στις ανθρώπινες σχέσεις, έχει επηρεάσει την εκπαίδευση, έχει προκαλέσει ιδιόμορφες ψυχολογικές καταστάσεις φόβου, ανασφάλειας και καχυποψίας, έχει αναδείξει την ψηφιακή παντοδυναμία, επιπλέον δε έχει προξενήσει πλήθος ερωτημάτων, συγκρούσεις δικαιωμάτων και επίμονους προβληματισμούς στη φιλοσοφική σφαίρα.
Το σύνθημα που κυριάρχησε στην παγκόσμια προσπάθεια αναχαίτισης της μετάδοσης της ασθένειας ήταν το «Μένουμε Σπίτι». Το ερώτημα όμως που ήρθε στην επιφάνεια έχει να κάνει με τις συνέπειες των εκτεταμένων περιοριστικών μέτρων. Τι μπορεί να σημαίνει το δεν βγαίνουμε από το σπίτι. Τι κερδίζουμε και τι χάνουμε. Τι είναι ο άνθρωπος, τι σημασία έχει η εικόνα και το πρόσωπό του, που τώρα υποχρεωνόμαστε να καλύψουμε, πώς αξιολογούνται οι ανθρώπινες σχέσεις και η αμεσότητα της επικοινωνίας τώρα που αυτά διαταράσσονται, ποιες οι συνέπειες ενός επιβεβλημένου ψηφιακού ελέγχου, ποιες οι αντοχές των δημοκρατικών θεσμών, πώς ιεραρχούνται οι αξίες και οι ανάγκες κ.ά.
Όλα αυτά σε μία εποχή κατά την οποία οι εξελίξεις της γενετικής, η δυνατότητα τεχνολόγησης των βιολογικών δομών, η σύζευξη τεχνητού και βιολογικού στο ανθρώπινο σώμα, οι τεχνολογίες ενίσχυσης του νευρικού και γενετικού κυττάρου, η ρομποτική, η εκπληκτική διεισδυτικότητα της πληροφορικής, η νανοτεχνολογία, η τεχνητή νοημοσύνη, όλο και περισσότερο περιθωριοποιούν τις ανθρωπιστικές επιστήμες, προμηνύουν μια καθοριστική αλλοίωση της ανθρώπινης ταυτότητας και προδιαγράφουν τον νέο άνθρωπο, τον τεχνολογικό και ψηφιακό άνθρωπο, τον μετα-άνθρωπο, ο οποίος φαίνεται να παίρνει τη σκυτάλη από τον homo sapiens και να υπόσχεται ανατροπή των πάντων, ακόμη και της ψυχο-νευροβιολογικής οντολογίας του.
Αξίζει να αναφερθεί η σχετικά πρόσφατη εκτίμηση του Προέδρου και Ιδρυτή του Παγκοσμίου Οικονομικού Φόρουμ Klaus Schwab, ότι «η Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση τελικά, θα αλλάξει όχι μόνο ότι κάνουμε, αλλά και το ποιοι είμαστε. Θα επηρεάσει την ταυτότητά μας και όλα τα ζητήματα που σχετίζονται με αυτήν: την αίσθηση της ιδιωτικότητας, την έννοια της ιδιοκτησίας, τα καταναλωτικά μας πρότυπα, τον χρόνο που αφιερώνουμε στην εργασία και την αναψυχή και το πώς αναπτύσσουμε τη σταδιοδρομία μας, καλλιεργούμε τις δεξιότητές μας, συναντούμε ανθρώπους, και καλλιεργούμε σχέσεις»[2].
Το ερώτημα λοιπόν που αναδύεται είναι το ποια είναι η αξία του ανθρώπου, ποια η ταυτότητά του και αν τελικά θέλουμε να την αλλάξουμε ή προτιμούμε να μείνουμε άνθρωποι ή και να γίνουμε όντως άνθρωποι. Μήπως τελικά το πρώτιστο ανθρώπινο δικαίωμα είναι η προστασία της ταυτότητάς του;
Ετυμολογία της λέξης άνθρωπος
Η ετυμολογία της λέξης άνθρωπος φαίνεται πως είναι αρκετά δύσκολη και αβέβαιη. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι προέρχεται από το άνω-θρώσκω, βλέπω ψηλά. Η ερμηνεία όμως αυτή, όσο και αν έχει ελκυστική σημασιολογία, φαίνεται πως είναι κάπως αυθαίρετη. Ίσως ορθότερη είναι η άποψη ότι προέρχεται από τη λέξη ἄνδρωπος (ἀνήρ + ὤψ (αυτός που έχει ανδρική όψη). Και αυτό όμως δείχνει να παρουσιάζει τα προβλήματά του.
Σημασία της λέξης άνθρωπος
Σε τελική ανάλυση, αυτό που έχει σημασία δεν είναι η ετυμολογική προέλευση της λέξης όσο η έννοια που αποδίδεται σε αυτήν.
Στην Αντιγόνη του Σοφοκλέους φέρεται ο Αίμονας να μιλάει στον Κρέοντα και να του λέγει: «…θεοὶ φύουσιν ἀνθρώποις φρένας / πάντων ὅσ᾽ ἐστὶ κτημάτων ὑπέρτατον…», οι θεοί χαρίζουν στον άνθρωπο το νου, το πιο μεγάλο απόκτημά του απ’ όλα όσα υπάρχουν[3].
Στον δε Κρατύλο του Πλάτωνα αναφέρεται: «…μόνον τῶν θηρίων ὀρθῶς ὁ ἄνθρωπος “ἄνθρωπος” ὠνομάσθη, ἀναθρῶν ἃ ὄπωπε», από τα θηρία μόνον ο άνθρωπος σωστά ονομάστηκε άνθρωπος, ο εξετάζων όσα έχει δει[4].
Είναι ενδιαφέρον ότι ο Πλάτωνας αλλού αναφέρει το εξής χαρακτηριστικό: «Οὐκ ἔστι τὸ τυχὸν …ἀνθρώπου ἐπαγγελίαν πληρῶσαι… Τί γάρ ἐστιν ἄνθρωπος; ζῷον λογικόν. Εὐθὺς ἐν τῷ λογικῷ τίνων χωριζόμεθα; Τῶν θηρίων, τῶν προβάτων καὶ τῶν ὁμοίων. Ὅρα οὖν μήτι πως ὡς θηρίον ποιήσῃς· εἰ δὲ μή, ἀπώλεσας τὸν ἄνθρωπον, οὐκ ἐπλήρωσας τὴν ἐπαγγελίαν»[5],πρόσεχε να μην ενεργείς όπως τα ζώα, διαφορετικά έχεις χάσει τον άνθρωπο (την ταυτότητά σου), απέτυχες να κατάξιώσεις την αποστολή σου. Με άλλα λόγια ο νους και το λογικό, το εξεταστικόν και το αυτεξούσιον αποτελούν όχι μόνον κοσμήματα του ανθρώπου, αλλά ιδιώματά του, που μάλιστα τον διαφοροποιούν από τα ζώα. Το να μείνει κανείς ζώο είναι κατάντημα, το να γίνει άνθρωπος είναι τιμή[6]. Ο άνθρωπος είναι κάτι μεγάλο που κερδίζεις ή χάνεις, κάτι που μπορεί να κατέχεις ή και να απωλέσεις. Άνθρωπος είναι κάτι που είσαι, αλλά κυρίως κάτι που γίνεσαι. Όπως λέγει και ο Μένανδρος, «ὡς χαρίεν ἐστ’ ἄνθρωπος ὅταν ἄνθρωπος ᾖ».
Αξίζει να σημειωθεί ότι η Ελληνική γλώσσα είναι η μόνη στην οποία ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται στη βάσει των νοητικών του ικανοτήτων, των πνευματικών του χαρακτηριστικών. Αντίθετα, όλες οι λατινογενείς διάλεκτοι και γλώσσες τον χαρακτηρίζουν βάσει της υλικότητάς του, της χοϊκής υποστάσεώς του (homo, human, home, κ.λπ.). Αυτή η λεπτομέρεια καταδεικνύει και την αξιακή προτεραιότητα που δίνει η ελληνική γλώσσα και φιλοσοφία στον άνθρωπο. Άνθρωπος είναι κάτι που ξεπερνά τη βιολογικότητα.
Τι είναι ο άνθρωπος – Βιοηθική
Επειδή οι βιολογικές επιστήμες αναφέρονται στη ζωική διάσταση του ανθρώπου, το ερώτημα που τίθεται είναι πόσο η απολυτοποίηση της ζωικότητας και μηχανικότητας του ανθρώπου αλλοιώνει την οντολογική ταυτότητά του. Πάνω σε αυτή τη βάση θα μπορούσαμε να πούμε ότι διαμορφώνεται και η ταυτότητα της ηθικής σήμερα και κατ’ επέκτασιν της βιοηθικής.
Μία πρώτη προσέγγιση θεωρεί τον άνθρωπο ως ανώτερο βιολογικό, εφήμερο πλάσμα, που η ιστορία του και η ύπαρξή του εξαντλούνται μέσα στον χρόνο και στην υλική κτίση. Ως «ζῷον λογικόν», όμως, κατά τον Πλάτωνα, οφείλει να αξιοποιήσει τη λογική ανωτερότητά του και να συμβάλει στην πρόοδο και εξέλιξη της γνώσης.
Σε μια άλλη προσέγγιση, η κοινωνία προβάλλεται ως μείζον αγαθό, στην ισορροπία και στην πρόοδο της οποίας ο κάθε πολίτης οφείλει να συνεισφέρει. Ο άνθρωπος θεωρείται ως πολίτης, ως πολιτικό ον, ως κοινωνικό κύτταρο. Κατά τον Αριστοτέλη, ο άνθρωπος «φύσει μέν ἐστιν ζῷον πολιτικόν»[7], είναι από τη φύση του κοινωνικό ον. Στη θεώρηση αυτήν, η ηθική αξία του ανθρώπου αναφέρεται στο πώς συμπεριφέρεται, στο πώς στοχάζεται και στο πώς σχετίζεται. Γι’ αυτό και οι βασικές ηθικές αξίες είναι η ισότητα, η δικαιοσύνη, η αξιοπρέπεια, η αλληλεγγύη, το «ὠφελέειν ἢ μὴ βλάπτειν» (Ιπποκράτης).
Επιπλέον, πάλι κατά τον Αριστοτέλη, «πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει»[8], είναι στην φύση του ανθρώπου εγκατεστημένη η έφεση στη γνώση. Ο άνθρωπος μπορεί να ερευνά, να γνωρίζει, να βλέπει, να ορά· διεκδικεί τη γνώση, χωρίς να καταργεί το άγνωστο· ζει με τη δημιουργία, χωρίς να καταργεί το αδύνατο, είναι δημιουργικός. Στον κόσμο που ζούμε ποτέ δεν θα μάθει τα πάντα, ποτέ δεν θα κατακτήσει το τέλειο, ούτε το άπειρο, ούτε το αιώνιο. Αυτά υπάρχουν για να τα επιθυμεί, να τα διεκδικεί, να κατατείνει, να τα οραματίζεται, όχι για να τα κατορθώσει ή να τα καταργήσει. Η αξία του έγκειται πιο πολύ στην τάση παρά στην κατάκτηση του στόχου, στη δυναμική παρά στο τέλος. Πάνω σε αυτή την αλήθεια πατάει η φιλοσοφία, ο πολιτισμός, η επιστήμη, η τεχνολογία. Όχι το να φθάσεις στα όρια του κόσμου και να τα καταργήσεις, αλλά συνεχώς να τα κυνηγάς και να αποδεχθείς την ύπαρξη των δικών σου ορίων, τα οποία προσπαθείς να μεταθέτεις. Ο άνθρωπος ζει κυρίως ορεγόμενος παρά γευόμενος την τελειότητα!
Σε μια τρίτη θεώρηση, κατά την οποία ο άνθρωπος έχει από μόνος του αξία, τότε παράγεται μία άλλη βιοηθική, όπου ηθικό είναι ό,τι οδηγεί στην δική του τελείωση, όχι απλά στην ισορροπία των κοινωνικών σχέσεων ή των δικαιωμάτων του μέσα στην κοινωνία, χωρίς βέβαια αυτό να είναι δευτερεύουσας σημασίας. Κυρίως όμως στην καλλιέργεια των αρετών, στο πλησίασμα του τέλειου, του άπειρου, του αιώνιου.
Εδώ, η βάση βρίσκεται στο ότι ο άνθρωπος δεν είναι απλά «ζῷον λογικόν», ή «ζῷον πολιτικόν», αλλά είναι «ζῶον θεούμενον», «ἐπόπτης τῆς ὁρατῆς κτίσεως, μύστης τῆς νοουμένης… ἐπίγειος καὶ οὐράνιος, πρόσκαιρος καὶ ἀθάνατος, ὁρατὸς καὶ νοούμενος…», κατά τον Ιωάννη Δαμασκηνό[9]. Με άλλα λόγια, η αξία του αντλείται από τη δυναμική της σχέσης του με τον Θεό, από το ότι ο ορίζοντάς του επεκτείνεται προς το θεῖον, αφού είναι πλασμένος «κατ’ εἰκόνα καὶ καθ’ ὁμοίωσιν Θεοῦ»[10], και ο χρόνος του προς την αιωνιότητα, αφού ο Θεός είναι αιώνιος. Ο Θεός είναι υπαρκτός, είναι «ὁ Ὢν»[11]είναι αληθινός και τέλος είναι μεθεκτός, κοινωνούμενος. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος έχει θεϊκά χαρακτηριστικά -κατ’ εἰκόνα Θεοῦ-, θεϊκή προοπτική, μπορεί δηλαδή να ομοιάσει με τον Θεό -καθ΄ ὁμοίωσιν Θεοῦ- και επιπλέον έχει τη δυνατότητα να κοινωνεί μετά του Θεού –ἵνα γένησθε κοινωνοὶ θείας φύσεως[12]-, δηλαδή να περιχωρεί με τον Θεό, να προσλαμβάνει από τη δύναμη και την ενέργειά Του, υπερβαίνοντας στην ουσία τη φύση του, αλλά και τον θάνατο, τον χρόνο[13].
Συνεπώς, ηθικό είναι ό,τι ανοίγει αυτή την προοπτική και μη ηθικό ό,τι την αποκλείει. Η προστασία και στήριξη αυτής της αξίας του ανθρώπου αποτελεί τον πυρήνα της χριστιανικής βιοηθικής.
Η εξέλιξη της ζωής του ανθρώπου
Αυτού του τύπου η θεώρηση του ανθρώπου ως υπέρτατης αξίας παρήγαγε ηθική, θρησκείες, φιλοσοφία, δίκαιο, πολιτισμό, πολύμορφη τέχνη και βοήθησε τον κόσμο να συγκροτηθεί σε κοινωνίες. Αυτή οδήγησε και στην εξέλιξη της γνώσης και στην επιστήμη, βασιζόμενη στην αρχή ότι «πᾶσά τε ἐπιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης καὶ τῆς ἄλλης ἀρετῆς πανουργία, οὐ σοφία φαίνεται»[14].
Είναι αλήθεια ότι οι ίδιοι οι καρποί των ανθρώπινων επιτευγμάτων, όλα τα παραπάνω, συνέβαλαν ουσιαστικά στην καλλιέργεια του ανθρώπου. Η εξέλιξη όμως της επιστήμης και κυρίως των εφαρμογών της, δηλαδή της τεχνολογίας, στις μέρες μας, καίρια επηρέασε την ανθρώπινη ταυτότητα και έχει προκαλέσει σοβαρή ανησυχία και διάλογο γι’ αυτήν.
Στην αρχή ο άνθρωπος χρησιμοποιούσε τα δικά του χέρια και τα εργαλεία, είχε άμεση συμμετοχή στην αξιοποίηση και λειτουργία των κατασκευών του, η δε εξάρτησή του από τη φύση ήταν απόλυτα συμβατή με τη βιολογικότητά του. Μετά προχώρησε στην επινόηση των μηχανών. Αυτό περιόρισε την αμεσότητα στη συμμετοχικότητά του στα έργα του και παράλληλα διαμόρφωσε γύρω του ένα περιβάλλον τεχνητό, δημιούργημα δικό του, μερικό υποκατάστατο της φύσης. Άρχισε να εγκλείεται στον κόσμο του. Αυτόν κυρίως να βλέπει. Περιορίσθηκε ο έξω από τον άνθρωπο ορίζοντας. Ενώ αυξήθηκε η γνώση και η δύναμή του, σμίκρυνε, κόντυνε, η όρασή του.
Ακολούθησαν οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, οπότε πήραν ένα μέρος της σκέψης του, την υπολογιστική σκέψη, και τώρα με την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης ένα μεγάλο μέρος της δουλειάς του, ίσως το πιο σημαντικό, μπορούν πλέον να το κάνουν οι μηχανές και καλύτερα. Ο άνθρωπος λιγοστεύει ακόμη περισσότερο. Γίνεται πιο αποτελεσματικός, αλλά λιγότερο άνθρωπος.
Χωρίς αμφιβολία η εποχή μας έχει κάτι το συναρπαστικό επάνω της. Ανακαλύψεις όπως η διπλή έλικα του DNA ή ο ανασυνδυασμός του, η χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος και η δυνατότητα της επεξεργασίας του, το editing του γονιδιώματος, η τεχνολόγηση του βιολογικού μικροκόσμου και των μηχανισμών αναπαραγωγής, οι παρεμβάσεις στη νανο-κλίμακα, οι τεχνολογίες ενίσχυσης του ανθρώπου στο γνωσιακό επίπεδο, η ρομποτική αποκατάστασή του, η τεχνητή νοημοσύνη, η μεταπήδηση από τη διαχείριση της πληροφορίας στην επινόηση της μηχανικής ευφυΐας, όλα αυτά νομοτελειακά μας οδηγούν στην ταλάντωση ανάμεσα στον θαυμασμό για το ανθρώπινο πνεύμα και στον φόβο για της συνέπειες των ανθρώπινων τεχνολογιών. Ο άνθρωπος κινδυνεύει να κατασκευάσει αυτό το ομοίωμά του που θα τον αντικαταστήσει, που θα παγώσει τον πολιτισμό.
Από την άλλη πλευρά, τα επιτεύγματα της Αστροφυσικής είναι εξίσου ή και περισσότερο συγκλονιστικά, αλλά δεν προκαλούν φόβο. Αυτά προξενούν δέος. Και τούτο διότι το σύμπαν δεν τεχνολογείται. Ο άνθρωπος είναι μεγάλος για να το μελετά, να το ανακαλύπτει και να το σπουδάζει, αλλά πολύ μικρός για να το αλλάξει, να προσπαθήσει να το διορθώσει, να το χαλάσει.
Η ακτινοβολία υποβάθρου, η ύπαρξη του σκοτεινού σύμπαντος, ύλης και ενέργειας που δεν φαίνονται, δεν εκπέμπουν, η ψηλάφηση των εσχατιών του, η ανακάλυψη των μελανών οπών, οι εντυπωσιακές ερμηνείες φύσεως, προέλευσης και εξέλιξης του κόσμου, η ανίχνευση των βαρυτικών κυμάτων, η γνώση της φυσικής και των νόμων του, της ιστορίας και εξέλιξής του, όλα αυτά επιτεύγματα της τελευταίας εκατονταετίας, κυριολεκτικά συναρπάζουν και μαζί με την καλπάζουσα φαντασία εκτινάσσουν την ανθρώπινη σκέψη σε περιοχές υπερβολικά δύσβατες.
Μαζί με το σύμπαν θαυμάζεις τον άνθρωπο, χωμένο κάπου στο πουθενά, που όμως σκέπτεται, που το παρατηρεί, που το σπουδάζει. Ως υλική ύπαρξη είναι τόσο μικρός συγκρινόμενος με το μεγαλειώδες σύμπαν. Κάτι μικρότερο από ένα γονίδιο, κάτι πιο ελάχιστο από ένα σωμάτιο, πιο λίγο από τη σκόνη. Ένα βιολογικό τίποτα, ένα υλικό μηδέν! Ένα όμως σκεπτόμενο σύμπαν ο ίδιος, ένα διαστελλόμενο σύμπαν! Εδώ ο άνθρωπος κινδυνεύει να μην καταλάβει το μυστικό του, τον λόγο του, τη σχέση του μαζί του. Και ενώ μόνο καταλαβαίνει τους νόμους του, να αισθανθεί ότι το κατακτά. Ότι είναι πιο μεγάλος από το άπειρο. Ότι έχει βρει την «θεωρία των πάντων»! Κινδυνεύει να έχει ξεγελαστεί από την αλαζονεία του. Να έχει χάσει τον… άνθρωπο.
Τεχνητή νοημοσύνη
Εκεί που περισσότερο προκαλείται η ανθρώπινη ταυτότητα είναι στον τομέα της Τεχνητής Νοημοσύνης, η οποία στην ουσία είναι Υπολογιστική Ευφυΐα. Έτσι, κατασκευές, όπως το λεγόμενο Artificial Intelligence Robot Companion, ένα εξελιγμένο υποκατάστατο ανθρώπινης παρουσίας, θα μπορούσε να δημιουργήσει σχέση νοσηρής φύσεως, λάθος ερμηνεία του ανθρώπου. Αλλά και γενικότερα σε κάθε μηχανικό εικονικό είδωλο του ανθρώπου, ακόμη και η σκέψη περιορίζεται στο επίπεδο της τεράστιας μνημονικής κατάγραφής, η κριτική ικανότητα συρρικνώνεται σε λήψη στατιστικών αποφάσεων, η συνείδηση εκφυλίζεται σε αντίληψη, η επικοινωνία σε ανταλλαγή μηνυμάτων. Προφανώς ούτε στην ιδανική της μορφή μια τέτοια μηχανή δεν θα μπορούσε να περιέχει έννοιες όπως ελευθερία, ηθική, αρετές, συναισθήματα, ελαττώματα, πρωτότυπη δημιουργία, αισθητική, πολιτισμός. Άραγε πώς καταντάει ο άνθρωπος χωρίς αυτά;
Το χειρότερο από όλα είναι η μεγαλομανής φαντασία. Είναι η λαχτάρα για την δημιουργία υπερ-ευφυΐας[15]. Στην πραγματικότητα, η μεγαλύτερη σύγχυση απ’ όλες βρίσκεται μεταξύ ευφυΐας και συνειδήσεως. Η ευφυΐα δεν είναι συνείδηση, ούτε καν νοημοσύνη. Στις τελευταίες δεκαετίες υπήρξε τεράστια πρόοδος στην ευφυΐα των υπολογιστών και εντελώς μηδενική εξέλιξη στην συνείδησή τους. Ο κίνδυνος είναι τελικά να βρεθούμε σε έναν κόσμο όπου η ευφυΐα θα αξίζει περισσότερο από τη συνείδηση η σε έναν κόσμο με υπερ-ευφυΐα δίχως συνείδηση[16].
Πολύ δε πιθανόν, πολύ εύκολα η ΤΝ να δημιουργήσει ένα νέο πολιτικό και οικονομικό σύστημα που θα χάσει το κίνητρό του να επενδύει στους ανθρώπους, διότι αυτά που χρειάζεται θα τα κάνουν καλύτερα οι μηχανές. Ὁ άνθρωπος θα έχει χάσει την πολιτική και οικονομική του αξία! Γενικά καθώς μειώνεται η αναγκαιότητα του ανθρώπου, υποβαθμίζεται η αξία του.
Η ανθρώπινη φύση κυριαρχείται από τρεις τάσεις: η μία είναι η ορμή προς την γνώση[17]· αυτή θεμελιώνει την επιστήμη-γνώση, την κατανόηση και ανακάλυψη του κόσμου. Δεύτερη είναι η ανάγκη για δημιουργία· αυτή οδηγεί στην τεχνολογία, εφευρέσεις και τεχνολόγηση του κόσμου. Υπάρχει και μία τρίτη· είναι η υπαρξιακή δίψα, η αναζήτηση του σκοπού, του προορισμού του ανθρώπου, η αναζήτηση του Θεού. Αν το τρίτο δεν υπάρχει ή νοσεί, τότε ο άνθρωπος γίνεται αλαζονικός και μυωπικός. Νοιώθει ότι με την επιστήμη του γνωρίζει τα πάντα και με την τεχνολογία μπορεί τα πάντα. Νοιώθει παντογνώστης και παντοδύναμος. Κάπως θεός. Δεν έχει ανάγκη από άλλον θεό. Όλος ο μεταφυσικός ορίζοντας καταρρέει σαν μαύρη τρύπα. Αυτός είναι ο μεγάλος κίνδυνος. Να χάσει ο άνθρωπος τη συνείδησή του, να έχει κατασκευάσει τεράστια μηχανική ευφυΐα και να στερείται της απαιτούμενης νοημοσύνης, να έχει προοπτική και δυνατότητα να μοιάσει τον Θεό μέσα από τα έργα του και να πνίγεται μέσα στο ψέμα της αυτοθεοποίησής του.
Μάσκες – Εμβόλια – Ψηφιακή Ιχνηλάτηση
Η παρούσα πανδημία του κορωνοϊού με τα σπάνια σε ιδιομορφία χαρακτηριστικά της, την ταχύτατη μεταδοτικότητα, την παντελή αδυναμία πρόληψης και αντιμετώπισης της, την απρόβλεπτη εξέλιξη της, τη θνητότητα και τη μαζικότητά της, επέβαλε πρωτόγνωρους όρους προστασίας των κοινωνιών, έκλεισε δισεκατομμύρια ανθρώπους ταυτόχρονα στα σπίτια τους, καθήλωσε τις συγκοινωνίες σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο, απείλησε τη συνοχή των κοινοτήτων, έφερε στο προσκήνιο τις μεγάλες εταιρείες πληροφορικής, οι οποίες μάλιστα εμφανίζονται ως οι σωτήρες της ανθρωπότητας και ή μονοπωλούν τις ελπίδες της ή υποψιάζουν με την απειλητική παντοδυναμία τους.
Είναι αλήθεια ότι η χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας θα μπορούσε να ελέγξει καλύτερα τη διασπορά της ασθένειας (εμβόλια, ψηφιακή ιχνηλάτηση), σίγουρα έχει λειτουργήσει ως υποκατάστατο της άμεσης επικοινωνίας (τηλε-διασκέψεις κ.λπ.) και χωρίς καμία αμφιβολία έχει, τουλάχιστον στη χώρα μας, φέρει καίριο πλήγμα στο ακαταμάχητο τέρας της γραφειοκρατίας.
Παρά ταύτα, όταν για να προστατευθεί το αγαθό της υγείας, να ελεγχθεί η μεταδοτικότητα της ασθένειας, να στηριχθούν τα εθνικά συστήματα υγείας, καταρρέουν οι εθνικές οικονομίες, απαγορεύεται η ελεύθερη μετακίνηση, η διασκέδαση, η θρησκευτική λατρεία, η κοινωνική συνάθροιση, αποδυναμώνεται η εργασία, υποβαθμίζεται η εκπαίδευση, μάλιστα σε παγκόσμιο επίπεδο, τότε αναπόφευκτα δημιουργείται μία κοινωνική παθολογία, διαταράσσεται η ψυχολογική ισορροπία, και μετατοπίζεται το κέντρο βάρους της ανθρώπινης αξίας από το ψυχο-κοινωνικό και πνευματικό επίπεδο στο βιολογικό. Ήδη ο άνθρωπος από αυτό και μόνον αλλάζει, επιστρέφει στα πρώτα στάδια της υποτιθέμενης εξέλιξής του… Η βιολογικοποίηση και μηχανοποίησή του ροκανίζουν την ανθρώπινη ταυτότητά του.
Όταν στη συνέχεια έρθουν τα εμβόλια, η 5G τεχνολογία, η ψηφιακή ιχνηλάτηση, ο υποχρεωτικός έλεγχος, τα fake news, η παραπληροφόρηση, οι κυβερνοεπιθέσεις, η απώλεια της ιδιωτικότητας και της ασφάλειας των δεδομένων, οι ανεξέλεγκτες κακές πρακτικές των χρηστών[18], και η υγεία πέσει στα χέρια της οικονομικής ολιγαρχίας, και των ψηφιακών μονοπωλίων των Zoom, Google, Amazon, Apple, Facebook, στα αθέατα κέντρα πού συγκεντρώνουν τεράστιες δυνάμεις ελέγχου, επιρροής, επιβολής κυριαρχίας, ή των ύποπτων συμμαχιών τους (Google-Apple), τότε το μεγάλο θύμα είναι η ανθρώπινη ελευθερία. Σε έναν άνθρωπο τόσο περιοριζόμενο και αυτοπροστατευόμενο, τόσο παρακολουθούμενο και ελεγχόμενο, πόση άραγε από την αξία του έχει μείνει;
Είναι αξιοσημείωτο αυτό που, σχολιάζοντας το υποτιθέμενο ικανότερο σύστημα ιχνηλάτησης κρουσμάτων κορωνοϊού της Κίνας, πρόσφατα δήλωσε ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε: «Εάν το τίμημα για την αποτελεσματικότητα και την ικανότητα δράσης κατά του κορωνοϊού είναι οι θεμελιώδεις αξίες, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η ελευθερία, δεν θέλω να το πληρώσω»[19]. Φορώντας ο άνθρωπος τη μάσκα της αυτοπροστασίας του χάνει το πρόσωπό. Χάνοντας την ελευθερία και το αυτεξούσιο χάνει τον άνθρωπο.
Επίλογος
Θα κλείσω την ομιλία μου με μία δήλωση του Οδυσσέα Ελύτη στις 19 Οκτωβρίου 1979, με αφορμή την αναγγελία για τη βράβευσή του με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, ελαφρά όμως προσαρμόζοντάς την[20].
«Ήδη, σας το είπα. Είναι η βαρβαρότητα. Τη βλέπω να ‘ρχεται μεταμφιεσμένη, κάτω από άνομες συμμαχίες (Google-Apple) και προσυμφωνημένες υποδουλώσεις. Δεν θα πρόκειται για τους φούρνους του Χίτλερ ίσως, αλλά για μεθοδευμένη και οιονεί επιστημονική καθυπόταξη του ανθρώπου. Για τον πλήρη εξευτελισμό του. Για την ατίμωσή του. Οπότε αναρωτιέται κανείς: Για τι παλεύουμε νύχτα μέρα κλεισμένοι στα σπίτια μας; Παλεύουμε για ένα τίποτα, που ωστόσο είναι το παν. Είναι η ελευθερία μας, που όλα δείχνουν ότι δεν θ’ αντέξει για πολύ. Είναι η ποιότητα, που γι’ αυτή δεν δίνει κανείς πεντάρα. Είναι η οντότητα του ανθρώπου, που βαίνει προς την ολική της έκλειψη. Είναι η ανεξαρτησία της σκέψης, που έχει καταντήσει ήδη ένα γράμμα νεκρό. Είναι η ενημέρωση και το φως που τείνουν να σβήσουν. Ότι αυτοί που κρατούν στα χέρια τους το μέλλον του ανθρώπου μας κοροϊδεύουν, είναι χαρακτηριστικό. Εκείνοι βλέπουν το τίποτα. Εμείς το παν. Πού βρίσκεται η αλήθεια, θα φανεί μια μέρα, όταν θα μπορούμε να βλέπουμε μέσα από τον άνθρωπο τον Θεό και πίσω από τον θάνατο τη ζωή. Και αυτό θα σώσει την τιμή όλων μας -και της εποχής μας».
Όλα αυτά γιατί, όπως γράφει στη Μαρία Νεφέλη, «Για να πατάς στέρεα στη γη, πρέπει το ένα πόδι σου να είναι έξω από τη γη»[21]. Και συμπληρώνουμε: Και το ένα μάτι σου να βλέπει έξω, πέρα από τη γη, πέρα από τη ζωική σου οντότητα και τη μηχανική σου λειτουργικότητα. Για να μπορείς να μείνεις άνθρωπος, πρέπει να μην είσαι μόνον… άνθρωπος!
Η σύγχρονη εξέλιξη σίγουρα αυξάνει την ικανότητα, πολλαπλασιάζει τις δυνάμεις, ενισχύει την ευφυΐα, επιμηκύνει την επιβίωση, αναβαθμίζει τους όρους της ζωής, περιορίζει όμως τη σοφία, αποδυναμώνει τη συνείδηση, συμπιέζει την ελευθερία, λιγοστεύει τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος βελτιώνεται βιολογικά, αλλά ξεθωριάζει και μικραίνει, χάνεται πνευματικά.
Ασφαλώς, η προτροπή του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου: «Μὴ μείνωμεν, ἀδελφοί, ὅπερ ἐσμέν, ἀλλ’ ὅπερ ἦμεν γενώμεθα»[22] είναι επίκαιρη όσο ποτέ. Ίσως το μέλλον μας να είναι η ανακάλυψη της αρχικής ταυτότητάς μας, της αλήθειας μας. Όχι της ζωικής προέλευσής μας αλλά της θεϊκής καταγωγής μας. Ίσως πάλι, αν το αναγκαίο είναι να μείνουμε άνθρωποι, το μεγάλο να είναι να γίνουμε άνθρωποι. Ο αγώνας γι’ αυτό είναι η μεγαλύτερη πρόκληση της εποχής μας, η μεγαλύτερη ευκαιρία. Ίσως και η μεγαλύτερη ευλογία.
Παραπομπές:
[1]Ομιλία κατά την τελετή ανακήρυξης σε Επίτιμο Διδάκτορα του Παντείου Πανεπιστημίου, 20.7.2020.
[2] Klaus Schwab: https://www.weforum.org/agenda/2016/0…
[3] Σοφοκλής, Αντιγόνη, στ.683. @greek-language.gr
[4] «σημαίνει τοῦτο τὸ ὄνομα ὁ “ἄνθρωπος” ὅτι τὰ μὲν ἄλλα θηρία ὧν ὁρᾷ οὐδὲν ἐπισκοπεῖ οὐδὲ ἀναλογίζεται οὐδὲ ἀναθρεῖ, ὁ δὲ ἄνθρωπος ἅμα ἑώρακεν—τοῦτο δ᾽ ἐστὶ [τὸ] “ὄπωπε”—καὶ ἀναθρεῖ καὶ λογίζεται τοῦτο ὃπωπεν. Ἐντεῦθεν δὴ μόνον τῶν θηρίων ὀρθῶς ὁ ἄνθρωπος “ἄνθρωπος” ὠνομάσθη, ἀναθρῶν ἃ ὄπωπε», αυτό το όνομα άνθρωπος σημαίνει ότι τα άλλα θηρία απ’ όσα βλέπουν τίποτε δεν ερευνούν ούτε συλλογίζονται ούτε παρατηρούν με προσοχή (ἀναθρεῖν), ο άνθρωπος όμως συγχρόνως βλέπει -και αυτό είναι το ὄπωπε- και παρατηρεί με προσοχή (ἀναθρεῖ) και συλλογίζεται εκείνο που έχει ιδεί (δηλ. ὄπωπε). Απ’ αυτό λοιπόν βγαίνει ότι από τα θηρία μόνον ο άνθρωπος σωστά ονομάστηκε ἄν¬θρωπος «ο εξετάζων όσα έχει ιδεί (ἀναθρῶν ἃ ὄπωπε)» (Πλάτων, Κρατύλος, 399. Μετάφραση (μεταγραμμένη σε μονοτονικό): Ηλίας Λάγιος. Κρατύλος-Ευθύδημος, Αθήνα: Δαίδαλος Ι. Ζαχαρόπουλος.
[5] Ἀρριανός – Ἐπίκτητος, Ἀρριανοῦ Τακτικά, 2,9,3., Λεξικόν Liddell-Scott Τόμος Α΄ (Α-Δ), ἐκδ. Σιδέρη, Ἀθῆναι 1997, σ. 227.
[6] Ψαλμ. μη΄ 13. «Ἄνθρωπος ἐν τιμῇ ὢν οὐ συνῆκε παρασυνεβλήθη τοῖς κτήνεσει τοῖς ἀνοήτοις καὶ ὡμοιώθη αὐτοῖς»
[7] Ἀριστοτέλη, Πολιτικά Γ, 1278.b9.
[8] Ἀριστοτέλη, Μεταφυσικά – Βιβλίο Α, 980a.21.
[9] «Ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπον… ἐπόπτην τῆς ὁρατῆς κτίσεως, μύστην τῆς νοουμένης… ἐπίγειον καὶ οὐράνιον, πρόσκαιρον καὶ ἀθάνατον, ὁρατὸν καὶ νοούμενον… τῷ μεγέθει φιλοτιμούμενον, ζῷον ἐνταῦθα οἰκονομούμενον, τοὐτέστιν ἐν τῷ παρόντι βίῳ, καὶ ἀλλαχοῦ μεθιστάμενον, ἐν τῷ αἰῶνι τῷ μέλλοντι, καὶ πέρας τοῦ μυστηρίου τῇ πρὸς Θεὸν νεύσει θεούμενον…» (Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις Ὀρθοδόξου πίστεως, Περὶ ἀνθρώπου, Β΄ (12) 26, ΕΠΕ 1,212).
[10] Γεν. α΄ 26.
[11] Ἔξοδ. γ΄ 14.
[12] Β΄ Πέτρ. α΄ 4.
[13] Αυτό βέβαια όλο στηρίζεται στην ύπαρξη του Θεού. Όπως λέγει και ο Paul Claudel, «Λοιπόν Θεέ μου, δεν σου ζητώ τίποτε. Απλά, να υπάρχεις, αυτό μου αρκεί», (Paul Claudel, Αποφθέγματα, www.gnomikologikon.gr).
[14] Πλάτων, Μενέξενος, 246e-247b.
[15] Harris, John: Reading the Minds of Those Who Never Lived. Enhanced Beings: The Social and Ethical Challenges Posed by Super Intelligent AI and Reasonably Intelligent Humans, Cambridge Quarterly of Healthcare Ethics, October 2019, 28:4, pp. 585-591.
[16] Yuval Noah Harari: «Sapiens, A Brief History of Humankind», Harper, 2011, «Homo Deus: A Brief History of Tomorrow», Harvill Secker, 2015, και «21 Lessons for the 21st Century», Spiegel & Grau, J. Cape, 2018.
[17] Ἀριστοτέλης: «Πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει», Μεταφυσικά, Βιβλίο Α΄.
[18] Μαρθάρης, Γιάννης: ο 5G, οι εφαρμογές του και ένας αθέατος πόλεμος (3ο & 4ο Μέρος), https://cyprusnews.eu/giannis-martharis, 30.12.2019.
[19] https://www.in.gr/2020/06/13/world/soimple-ponaei-otan-parousiazoun-os-xitler/
[20] «Ήδη, σας το είπα. Είναι η βαρβαρότητα. Τη βλέπω να ‘ρχεται μεταμφιεσμένη, κάτω από άνομες συμμαχίες και προσυμφωνημένες υποδουλώσεις. Δεν θα πρόκειται για τους φούρνους του Χίτλερ ίσως, αλλά για μεθοδευμένη και οιονεί επιστημονική καθυπόταξη του ανθρώπου. Για τον πλήρη εξευτελισμό του. Για την ατίμωσή του. Οπότε αναρωτιέται κανείς: Για τι παλεύουμε νύχτα μέρα κλεισμένοι στα εργαστήριά μας; Παλεύουμε για ένα τίποτα, που ωστόσο είναι το παν. Είναι οι δημοκρατικοί θεσμοί, που όλα δείχνουν ότι δεν θ’ αντέξουν για πολύ. Είναι η ποιότητα, που γι’ αυτή δεν δίνει κανείς πεντάρα. Είναι η οντότητα του ατόμου, που βαίνει προς την ολική της έκλειψη. Είναι η ανεξαρτησία των μικρών λαών, που έχει καταντήσει ήδη ένα γράμμα νεκρό. Είναι η αμάθεια και το σκότος. Ότι οι λεγόμενοι «πρακτικοί άνθρωποι» -κατά πλειονότητα, οι σημερινοί αστοί- μας κοροϊδεύουν, είναι χαρακτηριστικό. Εκείνοι βλέπουν το τίποτα. Εμείς το πάν. Που βρίσκεται η αλήθεια, θα φανεί μια μέρα, όταν δεν θάμαστε πια εδώ. Θα είναι, όμως, εάν αξίζει, το έργο κάποιου απ’ όλους εμάς. Και αυτό θα σώσει την τιμή όλων μας -και της εποχής μας», Ελύτης, Οδυσσέας, δήλωση (19.10.1979).
[21] Ελύτης, Οδυσσέας, Από την ποιητική συλλογή «Μαρία Νεφέλη» (1978).
[22] Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΛΘ΄ Εἰς τὰ ἅγια Φῶτα, ΕΠΕ 5, σ. 72.
[2] Klaus Schwab: https://www.weforum.org/agenda/2016/0…
[3] Σοφοκλής, Αντιγόνη, στ.683. @greek-language.gr
[4] «σημαίνει τοῦτο τὸ ὄνομα ὁ “ἄνθρωπος” ὅτι τὰ μὲν ἄλλα θηρία ὧν ὁρᾷ οὐδὲν ἐπισκοπεῖ οὐδὲ ἀναλογίζεται οὐδὲ ἀναθρεῖ, ὁ δὲ ἄνθρωπος ἅμα ἑώρακεν—τοῦτο δ᾽ ἐστὶ [τὸ] “ὄπωπε”—καὶ ἀναθρεῖ καὶ λογίζεται τοῦτο ὃπωπεν. Ἐντεῦθεν δὴ μόνον τῶν θηρίων ὀρθῶς ὁ ἄνθρωπος “ἄνθρωπος” ὠνομάσθη, ἀναθρῶν ἃ ὄπωπε», αυτό το όνομα άνθρωπος σημαίνει ότι τα άλλα θηρία απ’ όσα βλέπουν τίποτε δεν ερευνούν ούτε συλλογίζονται ούτε παρατηρούν με προσοχή (ἀναθρεῖν), ο άνθρωπος όμως συγχρόνως βλέπει -και αυτό είναι το ὄπωπε- και παρατηρεί με προσοχή (ἀναθρεῖ) και συλλογίζεται εκείνο που έχει ιδεί (δηλ. ὄπωπε). Απ’ αυτό λοιπόν βγαίνει ότι από τα θηρία μόνον ο άνθρωπος σωστά ονομάστηκε ἄν¬θρωπος «ο εξετάζων όσα έχει ιδεί (ἀναθρῶν ἃ ὄπωπε)» (Πλάτων, Κρατύλος, 399. Μετάφραση (μεταγραμμένη σε μονοτονικό): Ηλίας Λάγιος. Κρατύλος-Ευθύδημος, Αθήνα: Δαίδαλος Ι. Ζαχαρόπουλος.
[5] Ἀρριανός – Ἐπίκτητος, Ἀρριανοῦ Τακτικά, 2,9,3., Λεξικόν Liddell-Scott Τόμος Α΄ (Α-Δ), ἐκδ. Σιδέρη, Ἀθῆναι 1997, σ. 227.
[6] Ψαλμ. μη΄ 13. «Ἄνθρωπος ἐν τιμῇ ὢν οὐ συνῆκε παρασυνεβλήθη τοῖς κτήνεσει τοῖς ἀνοήτοις καὶ ὡμοιώθη αὐτοῖς»
[7] Ἀριστοτέλη, Πολιτικά Γ, 1278.b9.
[8] Ἀριστοτέλη, Μεταφυσικά – Βιβλίο Α, 980a.21.
[9] «Ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπον… ἐπόπτην τῆς ὁρατῆς κτίσεως, μύστην τῆς νοουμένης… ἐπίγειον καὶ οὐράνιον, πρόσκαιρον καὶ ἀθάνατον, ὁρατὸν καὶ νοούμενον… τῷ μεγέθει φιλοτιμούμενον, ζῷον ἐνταῦθα οἰκονομούμενον, τοὐτέστιν ἐν τῷ παρόντι βίῳ, καὶ ἀλλαχοῦ μεθιστάμενον, ἐν τῷ αἰῶνι τῷ μέλλοντι, καὶ πέρας τοῦ μυστηρίου τῇ πρὸς Θεὸν νεύσει θεούμενον…» (Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις Ὀρθοδόξου πίστεως, Περὶ ἀνθρώπου, Β΄ (12) 26, ΕΠΕ 1,212).
[10] Γεν. α΄ 26.
[11] Ἔξοδ. γ΄ 14.
[12] Β΄ Πέτρ. α΄ 4.
[13] Αυτό βέβαια όλο στηρίζεται στην ύπαρξη του Θεού. Όπως λέγει και ο Paul Claudel, «Λοιπόν Θεέ μου, δεν σου ζητώ τίποτε. Απλά, να υπάρχεις, αυτό μου αρκεί», (Paul Claudel, Αποφθέγματα, www.gnomikologikon.gr).
[14] Πλάτων, Μενέξενος, 246e-247b.
[15] Harris, John: Reading the Minds of Those Who Never Lived. Enhanced Beings: The Social and Ethical Challenges Posed by Super Intelligent AI and Reasonably Intelligent Humans, Cambridge Quarterly of Healthcare Ethics, October 2019, 28:4, pp. 585-591.
[16] Yuval Noah Harari: «Sapiens, A Brief History of Humankind», Harper, 2011, «Homo Deus: A Brief History of Tomorrow», Harvill Secker, 2015, και «21 Lessons for the 21st Century», Spiegel & Grau, J. Cape, 2018.
[17] Ἀριστοτέλης: «Πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει», Μεταφυσικά, Βιβλίο Α΄.
[18] Μαρθάρης, Γιάννης: ο 5G, οι εφαρμογές του και ένας αθέατος πόλεμος (3ο & 4ο Μέρος), https://cyprusnews.eu/giannis-martharis, 30.12.2019.
[19] https://www.in.gr/2020/06/13/world/soimple-ponaei-otan-parousiazoun-os-xitler/
[20] «Ήδη, σας το είπα. Είναι η βαρβαρότητα. Τη βλέπω να ‘ρχεται μεταμφιεσμένη, κάτω από άνομες συμμαχίες και προσυμφωνημένες υποδουλώσεις. Δεν θα πρόκειται για τους φούρνους του Χίτλερ ίσως, αλλά για μεθοδευμένη και οιονεί επιστημονική καθυπόταξη του ανθρώπου. Για τον πλήρη εξευτελισμό του. Για την ατίμωσή του. Οπότε αναρωτιέται κανείς: Για τι παλεύουμε νύχτα μέρα κλεισμένοι στα εργαστήριά μας; Παλεύουμε για ένα τίποτα, που ωστόσο είναι το παν. Είναι οι δημοκρατικοί θεσμοί, που όλα δείχνουν ότι δεν θ’ αντέξουν για πολύ. Είναι η ποιότητα, που γι’ αυτή δεν δίνει κανείς πεντάρα. Είναι η οντότητα του ατόμου, που βαίνει προς την ολική της έκλειψη. Είναι η ανεξαρτησία των μικρών λαών, που έχει καταντήσει ήδη ένα γράμμα νεκρό. Είναι η αμάθεια και το σκότος. Ότι οι λεγόμενοι «πρακτικοί άνθρωποι» -κατά πλειονότητα, οι σημερινοί αστοί- μας κοροϊδεύουν, είναι χαρακτηριστικό. Εκείνοι βλέπουν το τίποτα. Εμείς το πάν. Που βρίσκεται η αλήθεια, θα φανεί μια μέρα, όταν δεν θάμαστε πια εδώ. Θα είναι, όμως, εάν αξίζει, το έργο κάποιου απ’ όλους εμάς. Και αυτό θα σώσει την τιμή όλων μας -και της εποχής μας», Ελύτης, Οδυσσέας, δήλωση (19.10.1979).
[21] Ελύτης, Οδυσσέας, Από την ποιητική συλλογή «Μαρία Νεφέλη» (1978).
[22] Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΛΘ΄ Εἰς τὰ ἅγια Φῶτα, ΕΠΕ 5, σ. 72.
Το διάβασα στο pemptousia.gr
